काठमाडौं । सालिन्दा वैदिक सनातन धर्मावलम्बीले आश्विन कृष्ण प्रतिपदादेखि आश्विन शुक्ल प्रतिपदासम्मका सोह्रवटा तिथिमा दिवंगत पितृलाई सम्मानसाथ तर्पण, सिदादान र पिण्डदान गर्ने शास्त्रीय परम्परा छ । यही परम्पारअनुसार यस वर्ष सोह्रश्राद्ध अर्थात् पितृपक्ष बुधबारदेखि सुरु भएको छ ।
विश्वव्यापी रूपमा कोरोना भाइरस संक्रमण फैलिएको छ । नेपालमा पनि यसले महामारीको स्वरूप ग्रहण गर्न थालेको छ । यसबाट बच्न गत चैतदेखि बन्दाबन्दी, निषेधाज्ञालगायत विधि अपनाइएको छ । श्राद्धका लागि कर्ता (गर्ने मानिस), ब्राह्मण (गराउन जान्ने मानिस) र श्राद्ध सामग्री आवश्यक पर्छ ।
चाडबाड यज्ञयागादि तथा ठूला काम गर्नुअघि पितृलाई श्रद्धा भक्तिसाथ सम्झिने वैदिक सनातन हिन्दु शास्त्रीय परम्पराअनुसार सोह्रश्राद्ध गर्ने गरिएको हो । दसैं, तिहारजस्ता सनातन धर्मावलम्बीले मनाउने ठूला चाडअघि श्रद्धा, भक्तिसाथ दिवंगत पितृलाई सम्झन सोह्रश्राद्ध गर्न थालिएको हो । यस समयमा पितृले आस गरी बसेका हुन्छन् भन्ने शास्त्रीय मान्यता छ ।
कोरोनाबाट बच्न भौतिक दूरी कायम गर्नुपर्ने भएकाले हाल काठमाडौं उपत्यकालगायत धेरै जिल्लामा निषेधाज्ञा त कतै बन्दाबन्दी छ । सबैतिर ब्राह्मण अर्थात् पुरोहित जजमान (श्राद्धकर्ता)का घरमा जान सक्ने वातावरण पनि छैन । विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकालगायत ठूला सहरमा यो समस्या छ । आवतजावत गर्दा कोरोना फैलन सक्ने चिन्ता छ । केही स्थानीय तहले श्राद्ध विद्युतीय रूपमा गर्न, घरमा पुरोहित नबोलाउन भनी सार्वजनिक रूपमा सूचना समेत जारी गरेका छन् ।
विद्युतीय श्राद्ध शास्त्रसम्मत हुँदैन : प्रा.डा. गौतम
धर्मशास्त्रविद् एवम् नेपाल पञ्चांग निर्णायक समिति अध्यक्ष प्रा.डा. रामचन्द्र गौतम विद्युतीय माध्यमबाट श्राद्ध गराउन गरिएको आह्वान शास्त्रसम्मत नभएको बताउँछन् । शास्त्रीय मान्यताअनुसार मरणपछि गरिने काजक्रिया र सोह्रश्राद्ध रोक्न मिल्दैन । ‘श्राद्धकर्ता आफैं जान्ने भए भान्जा, ज्वाईंलगायतलाई राखेर श्राद्ध गर्न सक्छन्, नजान्ने भए दूरी कायम गरी ब्राह्मणलाई बोलाएर श्राद्ध गर्नुपर्छ, कर्ताले श्राद्ध विधि नजानेको भए विद्युतीय माध्यमबाट श्राद्ध गर्न कुश कसले बनाइदिन्छ ?,’ उनेले भने, ‘श्राद्धमा कुशबाट बनाइने पवित्र, मोटक, ऋषिका रूपमा स्थापना गरिने कुशको ब्राह्मण आवश्यक पर्छ, यो नभई विधिपूर्वक श्राद्ध हुन सक्दैन, यसरी श्राद्ध गर्न नसकिने भए शास्त्रले निर्धारण गरेको विकल्पमा जानुपर्छ ।’
कारणवश श्राद्ध रोकिँदा शास्त्रमा अनेक विकल्प दिइएका छन् । सोह्रश्राद्धकर्ताले आफ्ना पिताको तिथिमा गर्नुपर्ने विधान छ । आपत् धर्मअनुसार कुनै कारणवश अड्किएमा आश्विन कृष्ण औँसीदेखि आश्विन शुक्ल पञ्चमीसम्म गर्न हुने शास्त्रीय वचन रहेको धर्मशास्त्रविद् प्रा.डा. गौतम बताउँछन् ।
यस वर्ष आगामी असोजभरि अधिकमास भएकाले आश्विन शुक्लपञ्चमी कात्तिक ५ गते बुधबार पर्छ । भदौको पितृपक्ष अर्थात् सोह्रश्राद्धमा कोरोनाकै कारण श्राद्ध गर्न नसक्नेले कात्तिक १ देखि ५ गतेसम्म पनि गर्न शास्त्रसम्मत हुने उनले सुनाए । यो समयमा पनि कारणवश सोह्रश्राद्ध गर्न नसकिएमा कार्तिककृष्ण औँसी अर्थात् लक्ष्मीपूजाका दिन गर्न सकिन्छ । कार्तिककृष्ण औँसीमा पनि गर्न नसकिने भएमा वृश्चिक संक्रान्ति अर्थात् मंसिरसम्म जुराएर गर्न सकिने शास्त्रीय मत छ । यो विकल्प अहिले कोरोनाका कारण सिर्जना भएकोजस्तै परिस्थितिका लागि दिइएको हो ।
शास्त्रीय विकल्प हुँदाहुँदै प्रशासकको उर्दी गलत
नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय वाल्मीकि विद्यापीठ धर्मशास्त्र विभागका प्रमुख प्रा.डा. देवमणि भट्टराई पनि विद्युतीय माध्यमबाट गरिने सोह्रश्राद्ध शास्त्रसम्मत हुन नसक्नेमा जोड दिनुहुन्छ । सोह्रश्राद्ध गर्न चारदेखि पाँच घन्टा लाग्छ । विद्युत् सूर्योदय र सूर्यास्तबीच जस्तो बत्ती २४सै घन्टा नहुने भएकाले भर्चुअल माध्यमबाट गराइने सोह्रश्राद्धको विधि पूरा नहुने उनको मत छ ।
‘धार्मिक कृत्य देव, द्विज अर्थात् ब्राह्मणको नजिकमा गर्नुपर्छ, पिण्ड लडाउनका लागि मात्र सोह्रश्राद्ध गरिने होइन,’ उनले थपे, ‘श्राद्धबीचमा ब्राह्मणको हातबाट श्राद्धकर्तालाई टीका लगाइदिनुपर्ने विधि हुन्छ, विद्युतीय माध्यमबाट श्राद्ध गराउँदा यो विधि पूरा हुन सक्दैन ।’
हाम्रोजस्तो देशमा अहिले पनि इन्टरनेटको पहुँच कति प्रतिशत जनतामा होला ? यसतर्फ पनि सरोकार निकायको ध्यान जानुपर्ने धर्मशास्त्रविद्को भनाइ छ । सोह्रश्राद्धकै बीचमा रोकिएमा अष्टमी, द्वादशी वा औँसी, त्यसबीच पनि रोकिएमा दुर्गा पक्ष सुरु भएको पञ्चमीसम्मको व्यवस्था रहेको र मंसिर संक्रान्तिसम्मको विकल्प शास्त्रले दिएकाले त्यसको अनुशरण गर्न धर्मशास्त्रविद् भट्टराईले ध्यानाकर्षण गराएका छन् । आश्विन शुक्ल पञ्चमीपछिका अष्टमी, द्वादशी र औँसी, भरणी नक्षत्र र व्यतीपात योग परेका दिन जुनसुकै तिथि परे पनि रोकिएको सोह्रश्राद्ध गर्न सकिने शास्त्रीय विकल्प पनि उनले बताए ।
धर्मग्रन्थ ‘धर्मसिन्धु’ मा उल्लेख भएअुनसार मंसिर संक्रान्तिसम्म जुराएर सोह्रश्राद्ध गर्न सकिन्छ । त्यसपछि पनि सोह्रश्राद्ध गर्न नसकिएमा सक्नेले आफैं नसक्नेले ब्राह्मणमार्फत दैनिक १०८ मन्त्र जप गर्न सकिने शास्त्रीय विकल्प रहेको धर्मशास्त्रविद् भट्टराईले जानकारी गराए । विधिपूर्वक यस्तो जप १० महिनासम्म गर्नुपर्छ । यो विकल्प अहिलेको जस्तै महामारी, प्राकृतिक विपत्तिलगायत समयका लागि दिइएको हो ।
भर्चुअल विधिबाट श्राद्ध गराउँदा कुश बनाइदिने, हस्तक्रिया गराउने र सामुन्नेमा बसिदिने अर्को ब्राह्मण भएमा भने गर्न सकिने उनले बताए । शास्त्रीय रूपमा दिइएका अनेक विकल्प हुँदाहुँदै यस विषयमा जानकारी नभएका स्थानीय प्रशासकले हस्ताक्षर गरी विद्युतीय माध्यमबाट श्राद्ध गर भनी उर्दी जारी गर्नु उपयुक्त नभएकामा धर्मशास्त्रविद्को एक मत छ ।
पिण्ड, पानी लोप हुन नदिन विद्युतीय श्राद्ध गर्न सकिन्छ : प्रा.डा. भट्टराई
राष्ट्रिय धर्मसभा नेपाल अध्यक्ष एवम् पूर्वनायव बडागुरुज्यू प्रा.डा. माधव भट्टराई सोह्रश्राद्ध प्रत्येक वर्ष गरिने नित्यकर्मभित्र पर्ने भएकाले पुरोहितहरूबीचको सम्पर्कबाट कर्ताको घर नजिककालाई बोलाउने व्यवस्था गरेर काम चलाउन सकिने बताउँछन् । श्राद्धमा पुरोहित भने अनिवार्य हुनुपर्ने उनको मत छ । पुरोहतिहरूको सम्पर्कबाट नजिककालाई बोलाएर दूरी कायम गरी सहज रूपमै श्राद्धको विधि पूरा गर्न सकिने अध्यक्ष भट्टराईले बताए । मुख्य सहर बजारमा कोरोनाको बढी संक्रमण रहेकाले थोरै आफन्त र ब्राह्मण बोलाएर सोह्रश्राद्ध गर्न सकिने तरिका उनले सुझाए । पिण्ड, पानी लोप हुन दिनु शास्त्रीय मतका आधारमा उपयुक्त हुँदैन, गर्दै नगर्नुभन्दा सकेसम्म विधि पु¥याएर भर्चुअल विधिबाट पनि गर्न सकिन्छ, धर्मसिन्धु, निर्णयसिन्धुलगायत ग्रन्थमा परिस्थितिवश श्राद्धलगायत किरिया गर्न नसकिए एक अञ्जुली जल लिई सूर्यतिर फर्किएर पितृलाई सम्झिएर मैले यस वर्ष यसकारण श्राद्ध गर्न सकिन, नरिसाउनूस्, भन्दा चित्त बुझाउने वाक्य रहेको छ उनको भनाइ छ ।
सोह्रश्राद्ध गर्नाले पितृप्रतिको आफ्नो दायित्वबोध पूरा हुनाका साथै पितृऋणबाट पनि मुक्त भइन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बीले ठूला मांगलिक कार्य गर्नुअगाडि नान्दीमुखी श्राद्ध, पितृको मृत तिथिमा गर्ने एकोद्दिष्ट श्राद्ध, सोह्रश्राद्धमा गर्ने पार्वणश्राद्ध, सोह्रश्राद्धमा मृत्यु भएकाको सम्झनामा गरिने एक पार्वणश्राद्ध, तीर्थमा गरिने तीर्थ श्राद्ध र बद्रीको ब्रह्मकपाल तीर्थमा गरिने ब्रह्म कपाली श्राद्धजस्ता श्राद्ध प्रचलित रहेका छन् ।
